Rola bakterii otoczkowych w zakażeniach dzieci do 5 roku życia

Spis treści:

1. Zakażenia Haemophilus Influenzae
2. Zakażenia Streptococcus Pneumoniae
3. Zakażenia Neisseria Meningitidis
4. Podsumowanie

Bakteriami otoczkowymi są silnie patogenne drobnoustroje: meningokoki, pneumokoki oraz Haemophilus influenzae. Pojęcie bakterie otoczkowe oznacza bakterie, u których na zewnątrz od ściany komórkowej występuje gruba, śluzowa otoczka zbudowana głownie z polisacharydów. Zabezpiecza ona bakterie przed wysychaniem i innymi czynnikami zewnętrznymi oraz stanowi ochronę przeciwko siłom odpornościowym organizmu człowieka. Otoczki bakteryjne mają zdolności anty-fagocytarne, to znaczy zmniejszają zdolność makrofagów do fagocytozy bakterii.

Dzieci w wieku poniżej 5 lat są grupą podwyższonego ryzyka poważnych zakażeń bakteryjnych. Szczególnym zagrożeniem dla dzieci w tym wieku są zakażenia bakteriami otoczkowymi. Wynika to z niedojrzałości układu immunologicznego małych dzieci, słabszej zdolności fagocytarnej makrofagów oraz specyficznej dla wieku wczesnodziecięcego słabej odpowiedzi związanej z limfocytami T.

Dzieci do 5 roku życia wykazują wyraźnie gorszą odpowiedź immunologiczną na antygeny powierzchniowe typowe dla bakterii otoczkowych i słabiej generują tzw. pamięć immunologiczną. Wszystko to sprawia, że bakterie otoczkowe są znacznie trudniejsze do zwalczenia przez organizm małego dziecka, częściej przekraczają bariery śluzówkowe powodując zakażenia inwazyjne (w tym posocznicę) oraz powodują znacznie poważniejsze następstwa chorobowe.

Do bakterii otoczkowych zalicza się przede wszystkim trzy bakterie o dużym znaczeniu klinicznym:

1. Haemophilus influenzae
2. Streptococcus pneumoniae
3. Neisseria meningitidis

Istnieją także serotypy bezotoczkowe tych bakterii, ale są one zwykle niepatogenne i nie wymagają leczenia. Badanie bakteriologiczne wymazów z gardła i nosa zawsze powinno uwzględniać typowanie serologiczne, co pozwala na odróżnienie fizjologicznej flory bezotoczkowej (np. niepatogenne Haemophilus influenzae) od patogennych serotypów otoczkowych (np. H.influenzae grupy B).

Przez wiele lat istniały duże trudności w stworzeniu skutecznych szczepionek przeciwko bakteriom otoczkowym, ponieważ polisacharydy otoczki są stosunkowo słabo immunogenne i z trudem indukują pamięć immunologiczną. Przełomem w walce z bakteriami otoczkowymi było stworzenie szeregu nowoczesnych szczepionek skoniugowanych, dających długotrwałą odporność nawet u niemowląt i małych dzieci. Szczepionki skoniugowane są obecnie preparatami z wyboru u niemowląt i małych dzieci.

Zakażenia Haemophilus Influenzae 

Pałeczka Haemophilus influenzae jest bakterią często spotykaną w górnych drogach oddechowych człowieka. Znanych jest 6 typów serologicznych tej bakterii, oznaczanych literami od A do F. Większość szczepów Haemophilus influenzae to bakterie bezotoczkowe, będące składnikiem normalnej flory bakteryjnej jamy nosowo-gardłowej człowieka. Jeden serotyp - oznaczany literą B, jest jednak otoczkowy i bardzo chorobotwórczy (Haemophilus influenzae grupy B - HiB).

Zakażenie HiB jest szczególnie niebezpieczne u dzieci do lat 2. Może ono spowodować bardzo poważne, zagrażające życiu infekcje:

• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
• posocznicę,
• zapalenie płuc
• zapalenie nagłośni.

HiB jest jedną z trzech najczęstszych przyczyn bakteryjnych zapaleń opon mózgowo-rdzeniowych i posocznicy u dzieci. W krajach, które wprowadziły masowe szczepienia przeciwko HiB zaobserwowano radykalny spadek zachorowań na ciężkie zakażenia spowodowane tą bakterią.

W profilaktyce zakażeń HiB podaje się 3 dawki szczepionki w pierwszym roku życia. Najlepiej podawać razem z trzema dawkami DTP (od 2 miesiąca życia, co 6 tygodni). Konieczna jest 1 dawka przypominająca w 16-18 miesiącu życia. Jeżeli chcemy uodpornić dziecko w wieku 2-5 lat, które nie było szczepione jako niemowlę, wystarcza 1 dawka szczepionki.

Zakażenia Streptococcus Pneumoniae

Podobnie jak w przypadku Haemophilus influenzae, wśród pneumokoków istnieją niepatogenne szczepy bezotoczkowe oraz patogenne otoczkowe, z których silnie chorobotwórczych jest co najmniej 9 serotypów. Najczęściej zachorowania inwazyjne powodują serotypy 4, 6B, 9V, 14, 18C, 19F i 23F. Przechorowanie zakażenia daje odporność tylko przeciwko konkretnemu typowi pneumokoka, tak więc możliwe jest ponowne ciężkie zakażenie innym typem serologicznym.

Patogenne pneumokoki powodują głównie zapalenia płuc i zapalenia ucha środkowego. Ponadto mogą powodować posocznicę, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenia zatok, zapalenia wsierdzia i stawów. Szacuje się, że Streptococcus pneumoniae jest przyczyną 60-80% wszystkich bakteryjnych zapaleń płuc, zarówno u dorosłych, jak i u dzieci. Inwazyjne zakażenia pneumokokowe maja zwykle ciężki przebieg i są obarczone śmiertelnością sięgającą nawet 10-20%.

• wiek poniżej 24 miesięcy
• niedobory odporności humoralnej (np. HIV, agammaglobulinemia, niedobory dopełniacza)
• brak śledziony (stan po splenektomii)
• zaburzona czynność śledziony (np. w anemii sierpowatokrwinkowej)
• zespół nerczycowy i przewlekła niewydolność nerek
• przewlekła choroba płuc (np. mukowiscydoza)
• choroby nowotworowe
• stan po przeszczepie narządu
• złe warunki socjo-ekonomiczne
• narażenie na bierne palenie tytoniu

Optymalną metodą walki z zakażeniami pneumokokowymi jest stosowanie szczepionek. Do roku 2000 stosowano tzw. szczepionki polisacharydowe (zawierające 23 najczęstsze antygeny), ale są one słabo immunogenne; szczepienia tymi preparatami są skuteczne dopiero powyżej 2 roku życia.

Od roku 2000 istnieje tzw. szczepionka koniugowana, zawierająca 7 głównych antygenów pneumokoków (pneumococcal conjugate vaccine PCV-7), która jest skuteczna i bezpieczna już od 2 miesiąca życia dziecka. Szczepionka skoniugowana daje znacznie lepszą pamięć immunologiczną w porównaniu ze szczepionkami polisacharydowymi.

W USA i niemal wszystkich krajach Europy Zachodniej zaleca się obecnie rutynowe szczepienie niemowląt przeciwko pneumokokom preparatem Prevenar. Zalecany schemat szczepienia to podanie w pierwszym roku życia dziecka 3 dawek w odstępach co 6 tygodni, najlepiej razem z DTP + HiB oraz 1 dawka przypominająca w drugim roku życia.

Zakażenia Neisseria Meningitidis 

Neisseria meningitidis (tzw. meningokok) jest obok Haemophilus influenzae i Streptococcus pneumoniae jedną z trzech najczęstszych przyczyn bakteryjnych zapaleń opon mózgowo-rdzeniowych u dzieci. Meningokok jest też jedną z najczęstszych przyczyn sepsy (posocznicy). Jest to najcięższa postać zakażenia inwazyjnego, czyli zakażenia, w którym bakteria przekracza bariery śluzówkowe i rozsiewa się po organizmie drogą krwionośną.

Objawy sepsy są zwykle gwałtowne, z szbko postępującymi zaburzeniami świadomości, wybroczynami na skórze oraz niewydolnością oddechowo-krążeniową. Najcięższe postaci sepsy, przebiegające z uszkodzeniem nadnerczy i masywną skazą krwotoczną, cechują się nawet ponad 80% śmiertelnością. Grupą obciążoną szczególnie złym rokowaniem w przypadku inwazyjnej choroby meningokokowej są nastolatki i młodzi dorośli.

Istnieje co najmniej 13 serotypów meningokoka, z których silnie patogennych jest 5. Są one oznaczane literami A, B, C, W, Y-135. Serotyp B jest najczęstszą przyczyną zakażeń meningokokowych u niemowląt i małych dzieci. Typ C częściej powoduje zachorowania u dzieci starszych, młodzieży i dorosłych, w tym zachorowania epidemiczne, czyli cechujące się dużą liczbą chorych w krótkim czasie na określonym, niewielkim terenie. Nie ma odporności krzyżowej, przechorowanie zakażenia jednym z serotypów nie daje odporności na zakażenie innymi serotypami.

Podobnie jak w przypadku pneumokoków i HiB, ostatnie lata przyniosły opracowanie nowoczesnych szczepionek skoniugowanych, budzących nadzieję na skuteczną walkę z tymi ciężkimi zakażeniami. Niestety z uwagi na specyficzną budowę antygenów bakteryjnych Neisseria naukowcy mają duże trudności w opracowaniu skutecznej (odpowiednio immunogennej) szczepionki przeciwko typowi B tej bakterii, który jest najczęstszy u dzieci poniżej 24 miesiąca życia. Istnieją wprawdzie pojedyncze preparaty testowane z dobrym efektem w badaniach klinicznych (np. na dużych grupach w Nowej Zelandii), ale nadal nie są to szczepionki powszechnie dostępne.

Podsumowanie 

Bakterie otoczkowe są nadal jednym z najpoważniejszych zagrożeń dla życia małych dzieci. Zdolność tych bakterii do przekraczania barier śluzówkowych organizmu powoduje powstawanie tzw. zakażeń inwazyjnych, w tym sepsy i zapaleń opon mózgowo-rdzeniowych. Podstawą zapobiegania inwazyjnym chorobom bakteryjnym u dzieci poniżej 5 roku życia są szczepienia ochronne.